گفتگو با سیدمجتبی طباطبایی، کارگردان فیلم سینمایی «اخت الرضا (س)» | ضرورت الگوسازی از زنان شاخص تاریخ اسلام در سینما
سید مجتبی طباطبایی این روز‌ها فیلم سینمایی «اخت الرضا (س)» را بر پرده سینما‌های کشور دارد که داستان سفر حضرت معصومه (س) را از مرو به خراسان برای دیدار برادر بزرگوارشان روایت می‌کند .
الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ سید مجتبی طباطبایی تهیه کننده، نویسنده و کارگردان تئاتر و سینماست. او در رشته‌های مدیریت دولتی و کارگردانی سینما تحصیلات خود را دنبال کرده است. از مهم‌ترین آثار این فیلم ساز قمی می‌توان به مستند‌های «آسمان ابری»، «صدای پای آب»، «سلف صالح»، «هفت دقیقه متن» و همچنین تهیه کنندگی و کارگردانی برنامه‌های تلویزیونی «راه و بیراه» و «دین. آی آر» اشاره کرد.
او این روز‌ها فیلم سینمایی «اخت الرضا (س)» را بر پرده سینما‌های کشور دارد که داستان سفر حضرت معصومه (س) را از مرو به خراسان برای دیدار برادر بزرگوارشان روایت می‌کند و در این مسیر به نقش آن حضرت در روشنگری میان شیعیان می‌پردازد. حضور سید مجتبی طباطبایی در مشهد و هم زمان با اکران مردمی اثرش در سینما هویزه، بهانه‌ای شد برای گفت و گوی ما با این هنرمند.
تاکنون درباره ائمه معصومین (ع) آثار تصویری مختلفی تولید شده است، به ویژه درباره زندگی امام رضا (ع) به دلیل وجود مضجع شریف ایشان در ایران. ولی شما برای اولین تجربه کارگردانی فیلم سینمایی سراغ خانواده و اهل بیت معصومین (ع) رفتید. دلیل این رویکرد شما چه بود؟
هم به دلیل علاقه خودم بود و هم به دلیل مطالعات زمینه‌ای و تجربیات رسانه‌ای زمینه‌ای که قبلا داشتم. افتخار این را داشته ام که در سال‌های پیش، تولیداتی مربوط به تاریخ اسلام داشته باشم، مانند مجموعه‌ای به نام «مطهره» که درباره همسران و مادران امامین معصومین (ع) بود. مجموعه مستند «سیدالشهدا (ع)» که مدیر تولیدش بودم و مستند داستانی «روزبه» که درباره زندگی سلمان فارسی به سفارش عتبه عباسی ساخته شد.
این آثار زمینه‌ای را برای من ایجاد کردند که در اولین تجربه کار بلند سینمایی به سمت ساخت فیلمی درباره حضرت فاطمه معصومه (س) بروم. یکی از دلایل عمده دیگر فقدان کار رسانه‌ای جدی درباره حضرت معصومه (س) بود و همچنین دعوت به همکاری که سرمایه گذاران این اثر براساس احساس تکلیفی که می‌کردند و بعد از تحقیق ابتدایی، از من داشتند.
چرا داستانی از حضرت معصومه (س) را انتخاب کردید؟ چه «فکت» یا چه «آن» جالب و جذابی درباره این شخصیت بزرگوار دیدید که تصمیم گرفتید به دنبال ساخت اثری درباره ایشان باشید؟
دو نکته درباره ایشان وجود داشت. اول اینکه در ظاهر و در نگاه اول مستندات تاریخی کمی درباره حضرت فاطمه معصومه (س) وجود دارد. اما از سمت دیگر درباره برهه تاریخی زندگی آن حضرت مستندات تاریخی وسیعی موجود است. در آن عصر رویداد مهمی شکل گرفت و آن این بود که بعد از درگیری‌های مأمون و هامون، مأمون با تمایلات و تظاهرات شیعی که از خود نشان داد و دعوت از امام رضا (ع) به مرو، برگی از تاریخ را ورق زد که تا آن موقع دیده نشده بود. اینکه چرا حضرت معصومه (س) را انتخاب کردم، به دلیل عمل قهرمانانه‌ای بود که ایشان انجام دادند.
اینکه سفر ایشان به سمت برادرشان در پی احضار بوده، یا دعوت، یا بر مبنای اراده خودشان بوده است، کمی جای ابهام دارد، ولی این عمل قهرمانانه و روشنگری‌هایی که در طول سفر داشته اند موجب شد مأمون -که به شیطان بنی عباس معروف بود- جنگ را مغلوبه بداند و مسیر متفاوتی را در نظر بگیرد. درواقع او جلوی به پایان رسیدن سفر حضرت معصومه (س) را -و موازی با آن سفر احمد بن موسی (ع) را- گرفت. این‌ها اتفاقاتی بودند که به نظر می‌آمد می‌توانند بستر مناسبی را برای ساخت یک فیلم سینمایی مهیا کنند.
به طورکلی درباره زنان تاریخ اسلام با وجود نقش تأثیرگذاری که در پیشبرد اسلام و تشیع داشته اند، مستندات تاریخی زیادی وجود ندارد، چنان که حتی درباره شخصیت‌هایی مانند حضرت فاطمه زهرا (س)، یا حضرت زینب (س) و حضرت خدیجه (س) چنین است. با این اوصاف انتخاب این شخصیت بزرگوار چقدر شما را در نگارش فیلم نامه دچار چالش کرد؟
درباره زنان تاریخ اسلام، شاید به دلیل سکوت کتب تاریخی، مستندات زیادی وجود ندارد، ولی نکته‌ای که ما نباید از آن غافل شویم این است که در آن عصر اتفاقاتی افتاده است که مستندات تاریخی زیادی درباره اش وجود دارد و نکته‌ای که درباره این بانوان وجود دارد، تاریخ سازی آن هاست. شما می‌بینید حضرت فاطمه زهرا (س) بعد از رحلت پدر بزرگوارشان چه حرکت تاریخ ساز و روشنگرانه‌ای انجام می‌دهند.
یا حضرت زینب (س) قبل و بعد از شهادت برادرشان امام حسین (ع) بروز و ظهور‌هایی در تاریخ داشتند و نهضتی که بعد از شهادت ایشان ایجاد می‌کنند، سبب می‌شود نهضت حسینی جوشش پیدا کند و حیات دوباره‌ای بیابد. با این اوصاف درست است که انتخاب شخصیت حضرت فاطمه معصومه (س) از لحاظ حرفه‌ای برای ما دارای ریسک بود، اما از طرفی ما این تهدید را تبدیل به فرصت کردیم.
به سراغ مستندات موجود تاریخی رفتیم و سعی کردیم روایت مستندی را ارائه کنیم که به دوراز تخیل و درام پردازی‌های رایج سینمایی باشد. درست است که این مستدل و مستند بودن به کار آسیب زد، ولی از طرف دیگر باعث شد اثر در مجامع علمی و تاریخ اسلامی مورد خدشه واقع نشود.
به نظرتان پرداختن به چنین شخصیت‌های تأثیرگذار تاریخ مذهب ما از چه جنبه‌ای در شرایط فعلی اهمیت دارد؟ چه محاسن برای فیلم ساز و جامعه دارد؟
برای منِ فیلم ساز و جامعه محاسن فراوانی می‌تواند داشته باشد؛ اول اینکه ما در فضای سینما کمی از مخاطبان عموم جامعه که بیشترشان عرق مذهبی دارند، غافلیم، درحالی که این قشر نسبت به یک کار دینی بازخورد‌های خوبی را ارائه می‌دهند. این استقبال، یک مزیت نسبی برای فیلم ساز ایجاد می‌کند.
از طرفی در شرایط فعلی که از لحاظ فرهنگی ما دستخوش تغییرات و اتفاقاتی هستیم و فقدان منابع رسانه‌ای موجود، مخصوصا درباره بانوان وجود دارد، سریال‌های کره‌ای و محتوا‌های هالیوودی دارند این خلأ را پر می‌کنند. این در ناخودآگاه دختران سرزمین ما اثر منفی می‌گذارد؛ بنابراین به نظرم از لحاظ اجتماعی و فرهنگی، معرفی الگویی چنین وارسته و جنبش زینب واری که در مسیر ایجاد می‌کنند، بسیار اهمیت دارد.
چرا تاکنون از چنین ظرفیت‌هایی غفلت شده است و توجه برنامه ریزان فرهنگی به ویژه در ساخت آثار تصویری تنها به خود ائمه اطهار (ع) معطوف بوده است؟
در این باره به دو نکته می‌شود اشاره کرد. اتفاقا هنرمندان زیادی سعی کردند درباره حضرت فاطمه معصومه (س) کار کنند و نشده است. من با چند پروژه با این محور محتوایی ارتباط داشتم و در جریان کارشان قرار گرفته بودم. اینکه چرا این اتفاق نیفتاده، اولا به این دلیل است که برنامه ریزان فرهنگی همیشه درگیر آن اتفاق فرهنگی در حال رخداد هستند و متأسفانه یک مقدار جلوتر و دورتر را نمی‌بینند. چون کار درباره بانوان اهل بیت (ع) کار سختی است و اگر یکی از دو مشخصه تکنیک و محتوا را با خودش همراه نکند، قطعا با بازخورد‌های منفی روبه رو می‌شود و برای متولیان فرهنگی و فیلم سازان ایجاد مشکل می‌کند.
چقدر نگاه شما به حضرت معصومه (س) در این اثر مستقل از نسبت خواهری ایشان به امام رضا (ع) بوده است؟ یعنی زندگی این بانوی مکرمه اگر نسبتی با امام رضا (ع) نداشتند، آن قدر دارای ظرفیت دراماتیک و سینمایی بود؟
به نظرم اصلا از انتخاب اسم تکلیف ما با اثر مشخص است. اگر نسبت ایشان با حضرت رضا (ع) نبود، دلیلی برای ما وجود نداشت که به سراغ چنین شخصیت بزرگواری برویم. هرچند که باید اقرار کنم تاریخ سازی و خیزش فرهنگی‌ای که ایشان در سفر ایجاد می‌کنند، فارغ از اینکه خواهر امام رضا (ع) بوده اند، برای ما خیلی اهمیت داشت.
فکر می‌کنید اگر این فیلم را یک فیلم ساز زن می‌ساخت، چه تفاوتی با نوع نگاه شما می‌داشت؟
به نظرم قطعا متفاوت بود. نگاه هر فیلم ساز -چه مرد و چه زن- و همچنین دنیایی که هر هنرمند ترسیم می‌کند، نسبت به دیگری تفاوت دارد. شاید ساختن فیلم توسط یک فیلم ساز زن بسته به شرایطی که آن هنرمند زن می‌توانست داشته باشد، کمک ویژه‌ای به این کار می‌کرد. امیدوارم بانوان فیلم ساز دراین باره هم همتی داشته باشند.
در ساخت این اثر تا چه میزان توانستید آنچه را که درباره این شخصیت در نظر داشته اید، نشان بدهید؟
این اثر، چون اولین تولید مشترک دو آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) و امام حسین (ع) است، خودش می‌تواند برای تولید آثار دقیق‌تر و قوی‌تر در حوزه‌های مختلف یک شروع باشد. بله، این دوره تاریخی در زمینه‌های سریال و انیمیشن هم بسیار حرف برای گفتن دارد. کافی است اگر به محتوا در اثر اعتقاد زیادی داریم، به هنرمندان با روش‌های تکنیکی در سینما هم احترام بگذاریم و اگر چنین فیلم سازی هستیم، به مؤلفه‌ها و مستندات تاریخی وفادار باشیم تا یک اتفاق و همراهی خیلی خوب شکل بگیرد.
در مدتی که از اکران فیلم «اخت الرضا (س)» می‌گذرد، استقبال از آن چطور بوده است؟ به ویژه بانوان چقدر با این اثر ارتباط برقرار کرده اند؟
بازخورد‌ها خوب بود. قشر هدف این فیلم مشخص است. بازخورد متفاوت هم داشت، ولی در مجموع خوب بود. به ویژه بانوان خیلی استقبال کردند، هرچند نکات و نقد‌هایی هم به کار وارد می‌کردند. به جرئت می‌توانم بگویم بیشتر بازخورد‌های مخاطبان درباره اثر مثبت بوده است؛ باوجود اینکه می‌دانستند کار خیلی فرایند تولید و پساتولید عجیب وغریبی نداشته است.
چه نقد‌هایی به فیلم وارد می‌کردند و پاسخ شما به این نقد‌ها چیست؟
هر فیلمی وقتی به حوزه اکران می‌رسد، نقد‌های وارد و غیرواردی به آن تحمیل می‌شود. نقد‌ها بیشتر ایجابی بودند. برخی نکاتی که می‌گفتند واقعا باتوجه به شرایط تولید و پس تولید ما گریزناپذیر بودند. برخی انتقاد‌ها هم وارد بودند که به نظرم طرح آن‌ها در کار‌های بعدی می‌تواند مؤثر باشد.
به نظر شما نقش سازمان‌های حمایتگر در ساخت چنین فیلم‌هایی چقدر مؤثر است؟ آیا شما بدون حمایت می‌توانستید این اثر را بسازید؟
قطعا نمی‌توانستیم، ولی این حمایت ها، حمایت‌های حداکثری نبودند. قطعا حمایت سازمان‌ها در پیش تولید و تولید بسیار مؤثر است که متأسفانه در این مواقع اغلب پاسخ ما داده نمی‌شود و تا اثر تولید نشود، سازمان حمایتگر به یک باور عمومی نمی‌رسد. متأسفانه وقتی حمایتی هم صورت می‌گیرد که کار از کار گذشته است و، اما و‌ای کاش وسط می‌آید. سازمان‌های حمایتگر و مؤسسات فرهنگی که کم هم نیستند، باید بستری برای تولیدات فراهم کنند، بستر نظارتی داشته باشند که تشخیص بدهند، تحلیل کنند و در محتوا و متن نظرات سازنده بدهند. همچنین با بودجه شان از کار حمایت کنند.
در شرایط کنونی پس از اتفاقات سال گذشته عده‌ای از تحلیلگران این نقد را متوجه برنامه ریزان فرهنگی می‌دانند که در سال‌های گذشته به نیاز‌های زنان پاسخ فرهنگی مناسب با ارزش‌های جامعه داده نشده است. فیلم شما چقدر می‌تواند در راستای پاسخگویی به این نیاز‌های نادیده گرفته شده باشد؟
خب، قطعا فیلم ما نمی‌تواند پاسخگوی همه نیاز‌ها باشد، ولی در حد وسع و در مختصات خودش سعی کرده است زنان تاریخ ساز اسلام را در قالب فیلم نشان بدهد و بخشی از مبارزه‌هایی را که داشته اند به تصویر بکشد. خود این موضوع برای جامعه هدف ما می‌تواند این درک را ایجاد کند که زن مسلمان زنی نیست که فقط در سراپرده باشد. زن مسلمان در مواقع حساس تاریخی و اجتماعی، بروز و ظهور کاملی دارد.
«اخت الرضا (س)» را می‌توان از معدود آثار سینمای رضوی دانست. چه شرایطی را برای تولید آثار تصویری در حوزه رضوی در کشور متصور هستید؟
در این حوزه مستندات تاریخی وسیع تری داریم و جای کار فراوانی نیز وجود دارد؛ باوجوداین ساخت آثار تصویری درباره این برهه تاریخی تاکنون مغفول مانده است. پیش ازاین تنها سریال «ولایت عشق» ساخته شد. این کار در جای خود درخورتقدیر بود و کارکرد خود را داشت و دارد، اما ساخت فیلمی درباره امام رضا (ع) و اتفاقات تاریخی که در آن دوره رخ داد، با سروشکل مناسب سینمایی، یکی از دغدغه‌های من و دوستان هم فکرم است که امیدوارم این اتفاق، چه توسط من و چه توسط دیگران، روی دهد. اما هر اتفاقی که بخواهد رقم بخورد، باید همراه با مستندات تاریخی و تحلیل‌های جامعه شناسی باشد.
به این منظور مشاوران زبده‌ای باید بالای سر کار باشند و فیلم نامه مرحله به مرحله با نظرات آن‌ها پیش برود. امیدوارم بعد از «اخت الرضا (س)»، اتفاقات خوبی هم درباره به تصویرکشیدن زندگی حضرت رضا (ع) و نیز احمد بن موسی (ع) در حوزه ساخت فیلم و سریال رقم بخورد. من به شخصه جای تولید فیلم سینمایی درباره امام رضا (ع) را خالی می‌دانم.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
